هر گونه ضربه به سر در حوزه جراحی مغز و اعصاب به عنوان آسیب های تروماتیک مغزی شناخته می شود. ضربه به سر می تواند به دلایل متعددی همچون تصادف، سقوط، افتادن، اصابت شیء سخت به سر، برخورد با دیگران و به طور کلی هر ضربه و یا تمان شدید به سر یا بالا تنها ایجاد شود. به گفته دکتر محسن القاسی جراح مغز و اعصاب و ستون فقرات، ممکن است ضربه به سر منجر به شکستگی جمجمه، خونریزی، لخته خونی، و یا پارگی بافت مغزی شود و در صورت عدم مراجعه به موقع به اورژانس برای درمان ممکن است خطر فلج دایمی و یا خدای ناکرده حتی مرگ را برای فرد مصدوم در پی داشته باشد.
منظور از ضربه به سر چیست؟
طیف آسیب های وارده به دستگاه اعضاب مرکزی به ویژه مغز و نخاع زیاد هستند. در حوزه جراحی مغز و اعصاب منظور از ضربه به سر هر گونه آسیب ناگهانی به مغز که بر اثر ضربه یا تکان شدید است. ضربه به سر ممکن است بر اثر برخورد/ اصابت فرد با سطح یا شیء سخت و یا یا فرو رفتن جسم یا سطحی به درون سر بیمار ایجاد شود. در حوزه اورژانس مغز و اعصاب به این ضربه به سر، ضربه اولیه گفته می شود.
آسیب ناشی از ضربه به سر اولیه می تواند تنها به یک ناحیه از سر، جمجمه و مغز یا تمامی آنها وارد آید. مواردی شکستگی جمجمه در همه اوقات در نتیجه ضربه اولیه به سر ایجاد نمی شود. بلکه عمدتاً به دلیل شدت ضربه وارده به سر بیمار، مغز وی در درون جمجمه تکان می خورد که نتیجه این جابجایی شدید و ناگهانی موارد زیر هستند:
- التهاب مغزی
- پارگی مغزی
- خونریزی مغزی
- له شدگی بافت های مغزی
بطور معمول آسیب مغزی با یک تاخیر نسبت به ضربه به سر اولیه ایجاد می شود که به آن ضربه ثانویه به سر گفته می شود. ضربه ثانویه به سر بسیار مهلک تر از ضربه به سر اولیه می باشد.
علایم و عوارض ضربه به سر
با توجه به اینکه به طور معمول ضربه به سر حسب شدت به سه دسته خفیف، متوسط و شدید تقسیم می شود، در ادامه بر این اساس علایم هر نوع ضربه به سر طبق گفته دکتر محسن القاسی جراح مغز و اعصاب و ستون فقرات در تهران را مورد بررسی قرار می دهیم:
علایم مربوط به ضربه های خفیف به سر:
| بیهوش شدن کوتاه مدت بعد از ضربه به سر | زنگ زدن گوش ها به ویژه دد گوش نزدیک به محل ضربه |
| سر درد در محل ضربه و یا کل سر | حس مزه های بد در دهان |
| کونفوزیون (اغتشاش شعور) | ضعف، بی حالی و یا خستگی |
| احساس سبکی سر | تغییرات در الگوی خواب |
| گیجی/ عدم تعادل | تغییرات در الگوهای رفتاری |
| تار شدن میدان دید | تغییرات و نوسانات موقت خلقی |
| خستگی چشم ها | مشکلات و اختلالات گذرای حافظه |
| مشکلات و نقایص توجه | دشواری در تفکر |
| مشکل در تمرکز | دشواری های تصمیم گیری |
علایم مربوط به ضربه به سر متوسط یا شدید:
این علایم افزون بر موارد ضربه به سر خفیف بوده و عبارتند از:
| انواع سردردها مداوم و تشدید شونده | حالت تهوع و یا استفراغ تکرار شونده |
| تشنج و یا حالت های صرعی | ناتوانی بیمار در بیدار شدن از خواب |
| گشاد شدن مردمک (ها) در یک یا دو چشم | اختلالات متوسط تا شدید در صحبت کردن |
| ضعف بدنی در دست ها و یا پاها | بی حسی محدود یا کلی در دست ها و یا پاها |
| عدم تعادل و هماهنگی در اندام های بدن | افزایش کونفوزیون (اغتشاش شعور) |
| افزایش حالت های بی قراری | افزایش تحریک پذیری و تکانشگری واکنشی |
تشخیص آسیب های ناشی از ضربه به سر
به عنوان اولین اقدام بعد از ضربه به سر لازم است جراح مغز و اعصاب به معاینه کامل طبی و جسمانی فرد مصدوم بپردازد و یک شرح حال کامل از واقعه منجر به ضربه به سر را از فرد و همراهانش جویا گردد.
با توجه به افزایش دانش عمومی، معمولاً همراهان بیمار در حال حاضر فرد مصدومی که دارای ضربه به سر باشد را به سرعت به بخش اورژانس بیمارستان می رسانند. مهمترین مراحل و اقدامات در اورژانس برای تشخیص وضعیت ضربه های وارده به سر عبارتند از:
اجرای مقیاس کمای گلاسگو:
اجرای مقیاس کمای گلاسگو برای بررسی سطح هشیاری فرد مصدوم صورت می گیرد. هر چه که نمره بیمار در مقیاس کمای گلاسگو کمتر باشد، شدت ضربه به سر وی بیشتر است. نمرات مقیاس کمای گلاسگو عبارتند از:
آسیب خفیف: نمرات 13-15
آسیب متوسط: نمرات 9-12
آسیب شدید: نمرات 8 و پایین تر
تصویر برداری CT اسکن از مغز و طناب نخاعی:
تصویر برداری سی تی اسکن مغز و دستگاه اعصاب مرکزی روشی بسیار سریع وضعیت برای بررسی آناتومی ساختارهای مغزی، شکستگی، خونریزی مغزی، لخته خون در سر و میزان آسیب ناشی از ضربه به سر می باشد.
تصویر برداری MRI از مغز و طناب نخاعی:
تصویر برداری MRI از دستگاه اعصاب مرکزی برای بررسی جزییات بافت های نرم مغزی و تغییرات ظریف ساختار مغزی بویژه وضعیت رگ های خونی به کار می رود. دقت MRI بیش از 92 درصد بوده و جزییاتی را نشان می دهد در تصویر برداری CT اسکن قابل تشخیص نمی باشند. اما در عین حال نیز سرعت تصویر برداری MRI و نیز آماده شدن پاسخ آن نسبت به CT اسکن بسیار پایین تر است.
تصویربرداری MRS از مغز و طناب نخاعی:
انجام طیف نگاری امواج مغناطیسی یا تصویر برداری MRS برای بررسی متابولیسم مغزی است. با استفاده از MRS جراح مغز و اعصاب می تواند وضعیت بافت های آسیب دیده مغزی ناشی از ضربه به سر و و روند بهبودی آنها را به دقت بررسی نماید.
اقدامات درمانی بعد از ضربه به سر
گام های زیر به عنوان بهترین شیوه های درمانی بعد از ضربه به سر توسط جراحان مغز و اعصاب توصیه شده اند:
استراحت:
جزو جدایی ناپذیر تمامی درمان ها بعد از ضربه به سر استراحت است. داشتن استراحت مطلق در چند روز اول بعد از ضربه مغزی، کاهش ساعت های کاری، کاهش فعالیت های روزمره، و افزایش ساعت های استراحت در چند هفته بعد از ضربه وارده به سر در ترمیم مغزی شما بسیار حیاتی هستند.
دارو درمانی برای ترمیم آسیب مغزی:
برای ضربه های وارده به سر خفیف، دارو درمانی به همراه استراحت به عنوان تنها مداخلات درمانی مورد نیاز شما به شمار می آیند. حتی برای موارد متوسط و شدید آسیب های مغزی نیز حسب مورد و نیاز بیمار داروهایی تجویز خواهند شد. داروهای معروف که برای ترمیم ضربات وارده به سر نجویز می شوند عبارتند از:
| انواع مسکن های آزاد و با نسخه | داروهای ضد اضطرابی |
| داروهای ضد لخته و انعقاد خون | داروهای ضد تشنج و ضد صرع |
| داروهای ضد افسردگی | داروهای شل کننده عضلانی |
| داروهای محرک برای هوشیاری |
جراحی مغزی:
در صورتی که شدت آسیب ناشی از صربات وارده به سر متوسط و شدید باشد، پس از اینکه بیمار به وضعیت پایدار رسید، ممکن است به دلایل زیر جراحی مغز برای بیمار شما لازم باشد:
- کاهش آسیب های اضافی به مغز (به ویژه کاهش ضربه ثانویه به سر)
- کاهش فشار وارده به مغز در اثر التهاب
- تخلیه لخته های خونی ناشی از خونریزی مغزی
- تخلیه ضایعات مغزی ناشی از بافت های مرده و یا آسیب دیده مغزی
توانبخشی عصبی شناختی:
هر زمان که وضعیت جسمانی بیمار شما پس از ضربه وارده به سر پایدار شد و دیگر نیاز به مراقبت متمرکز پزشکی و یا جراحی نداشته باشد، از بیمارستان مرخص خواهد شد.
در عین حال برای بهبودی کامل و بازگشت آن دسته از بخش های مغز که بر اثر ضربه وارده به سر دچار اسیب شده اند، لازم است حسب آسیب های وارده به مغز، انواعی از توانبخشی را انجام دهید تا مشکلات بیمارتان به سرعت و با بیشترین بهبود بر طرف گردند:
| توانبخشی های عصبی شناختی | مشاوره روانشناسی |
| انواع فیزیوتراپی | درمان های شناختی |
| گفتار درمانی | بیو فیدبک |
| کار درمانی | نورو فیدبک |
| ماساژ درمانی | طب سوزنی |
| اکسیژن درمانی پر فشار | آب درمانی |
دوره نقاهت پس از ضربه به سر
بهبود از ضربات وارده به سر، معمولاً وابسته به شدت آسیب وارده به مغز بیمار و سرعت عمل در انجام مداخلات درمانی دارد. بطور کلی مراحل نقاهت و بهبود از ضربات سر به ترتیب به شرح زیر می باشند:
مرحله اغماء یا کما:
در مرحله اغماء یا کما، فرد بیمار بیهوش است و یا اینکه حداقل واکنش ها را به تحریک، صدا یا نور دارد. حرکاتی که در این مرحله از وی مشاهده می شوند بازتابی بوده و یا پاسخ های خودکار به محرک هستند. الگوهای امواج مغزی فرد در کما کاملاً با فرد خواب تفاوت دارد.
مرحله کونفوزیون (اغتشاش شعور و یا فراموشی):
پس از به هوش آمدن از کما، حالت کونفوزیون اولین واکنش محافظت از بدن است. فرد بیمار تازه به هوض آمده تمام تجهیزاتی که به بدنش وصل شده از قبیل سرم، دستگاه های پایش پزشکی، ماسک تنفسی و … را از خود جدا می کند. چشم ها اغلب اوقات باز هستند اما نمی توانند بطور خودآگاهانه ببیند. بیمار تعامل معنی داری با دیگران نداشته و حتی احتمال دارد به همه محرک ها، به شکلی یکنواتخت و ثابت پاسخ دهد.
مرحله بهبود:
در مرحله بهبود بیمار شما هوشیاری خود را به دست آورده و می تواند به افراد طاراف شنگاه کند و با چشم هایش حرکات آنها را تعقیب بنماید. در مرحله بهبود فرد بیمار می تواند دستوراتی ساده همچون انگشت اشاره ات را بالا بیاور، را اجرا نماید. اما هنوز در حالتی از گیجی و بی قراری را دارد.
میزان بهبودی هر بیمار بسته به میزان و شدت ضربه وارد به سر وی متفاوت از دیگران است. برخی از بیماران به سرعت به زندگی و فعالیت عادی خود باز می گردند. اما برخی دیگر از بیماران ممکن است تا چند ماه بهبود نیابند.
پیشگیری از ضربه به سر
به گفته دکتر محسن القاسی جراح مغز و اعصاب و ستون فقرات در تهران، مردان و به طور کلی افرادی که بیش از 65 سال دارند، بیش از سایر گروه های جمعیتی در معرض انواع ضربات وارده به سر قرار دارند. رعایت موارد زیر به کاهش آسیب های ناشی از ضربه به سر کمک خواهند کرد:
- استفاده از کلاه ایمنی هنگام استفاده از اسکیت، اسکیت برد، دوچرخه، موتور و ورزش های رزمی تماس نزدیک
- ترک مصرف مواد، الکل، و داروهای خواب آور به ویژه پیش و حین رانندگی
- رانندگی تدافعی
- بستن کمربند ایمنی خود، سرنشینان و فرزندان در انواع وسیال نقلیه
- اجتناب از سطوحی که ممکن است لیز و سر باشند، چه در در منزل و چه خارج از منزل
- عدم انجام تمرینات ورزشی در محیط های فاقد پوشش کف محافظتی
- عدم نگهداری سلاح گرم در منزل
- نگهداری سلاح گرم و گلوله های آنها بطور جداگانه در محفظه های ایمنی متفاوت در منزل و محل کار
منابع
