سلام به همه همراهان موج اعصاب
من محسن القاسی جراح مغز و اعصاب توی دومین اپیزود این پادکست با شما هستم.
در این اپیزود قراره با هم درباره آناتومی مغز بیشتر یاد بگیریم. نکاتی که شنیدنشون ممکنه شما رو به وجد بیاره و بیش از پیش درباره آناتومی بدنتون به خصوص مغز، شگفت‌زده بشید.
در ادامه با من همراه باشید تا داستان آناتومی مغز رو براتون بگم.
بررسی آناتومی مغز
اگه اپیزود اول رو گوش کرده باشید، حتما یادتون هست که حتا مردمان قدیم هم برای خودشون داستان‌هایی درباره مغز انسان درست کرده بودن و بر اساس اون، کارهای عجیبی مثل سوراخ کردن مغز انجام می‌دادن تا مثلا بتونن بخارهای زائد مغز رو تخلیه کنن.
اما جالبه بدونید که امروزه هم با اینکه شناخت ما از مغز خیلی بیشتر شده و با استفاده از تکنولوژی‌های نوین همه بخش‌های مغز بررسی شدن، اما هنوز ناشناخته‌های خیلی زیادی درباره مرکز فرماندهی بدن ما وجود داره. ناشناخته‌هایی که دانشمندان رو به تحقیقات زیادی وا داشته.
ولی بررسی آناتومی مغز چه چیزهایی رو به ما نشون میده.
در این اپیزود سعی می‌کنم درباره بخش‌های اصلی مغز و کارکرد هر کدومشون باهاتون نکات جالبی رو به اشتراک بذارم.
با من همراه باشید.
قدیمی‌ترین مدرک آشکار در مورد سوراخ کردن جمجمه به حدود ۷ هزار سال پیش برمی‌گردد. باستان‌شناسان به تازگی بهترین شاهد شکافتن جمجمه را به خاطر یک آداب آیینی کشف کرده‌اند.
توجه کنید که سوراخ کردن جمجمه در نقاط مختلف دنیا اعم از یونان باستان، شمال و جنوب آمریکا، آفریقا، پلی‌نزی و حتی شرق دور شایع بوده است. شواهد نشان می‌دهد مردم در جاهای مختلف به نوعی استقلال در روش انجام این کار دست پیدا کرده بودند.
در اواخر قرون وسطی سوراخ کردن جمجمه، توسط بسیاری از فرهنگ‌ها ممنوع اعلام شد اما در بعضی از نقاط دورافتاده جهان، بالاخص در آفریقا و پلی‌نزی کسانی بودند که این کار را تا اوایل قرن ۲۰ میلادی انجام می‌دادند.
بر اساس نخستین نوشته‌های دانشمندان، انسان‌های باستان، بر اساس یک آئین جمجمه را برای خارج یا حتی وارد کردن روح به بدن سوراخ می‌کردند.
با وجود این در یک بخش دورافتاده و کوچک روسیه، باستان‌شناسان توانستند بهترین مدرک را دال بر اینکه اینکار به خاطر آیین‌های مذهبی انجام شده، پیدا کنند. داستان این ماجرا از سال ۱۹۹۷ میلادی آغاز شد.
آشنایی اولیه
اول درباره مغز وزن خوبه که بدونید مغز انسان تقریبا یک کیلو و چهارصد گرم وزن داره و از سه قسمت اصلی تشکیل شده: مخ، مخچه، ساقه.
در واقع مغز که مرکز فرماندهی سیستم عصبی بدنه، سیگنال‌هایی رو از اندام‌های حسی بدن دریافت می‌کنه و بعد اطلاعات رو به ماهیچه‌ها می‌فرسته.
در بین حیوانات فیل‌ها، نهنگ‌ها و دلفین‌ها نسبت به انسان مغزهای بزرگتری دارن، ولی مغز انسان پیشرفته‌ترین مغز در بین همه موجوداته. البته توی مهره‌دارای تکامل یافته مغز مرکز یادگیری هم هست.
از نظر یک جراح مغز و اعصاب، مغز در اصل یه بافت عصبی توی انتهای قدامی یک موجود زنده اس که اطلاعات حسی دریافتی‌اش رو یکپارچه و آنالیز می‌کنه و پاسخ حرکتی مناسب رو به جایی که باید برسه، هدایت می‌کنه.
بخش‌های مختاف مغز
اگر بخوایم درباره بخش‌های مغز بدونیم باید بگم که مخ بزرگترین قسمت مغزه که از دو تا نیمکره راست و چپ تشکیل شده.
قسمت داخلی هر نیمکره از ماده سفید تشکیل شده و سطح خارجی که اسمش قشر مغزه، از ماده خاکستری تشکیل شده. قشر مغز یا کورتکس چروکیده اس و جالبه بدونید به خاطر همین چروکیده بودن، تونسته هفتاد درصد سلولهای عصبی رو توی خودش جا بده.
همین قسمت مغز هستش که انسان رو نسبت به بقیه موجودات قدرتمندتر می‌کنه.
اما نیمکره‌های مغز به شیوه عجیبی رفتار می‌کنن. حتما شنیدید که میگن هر نیمکره مسئولیت کنترل سمت مخالف خودش رو به عهده داره. این موضوع واقعیت داره .مثلا اگه یه نفر توی سمت چپ مغزش دچار سکته مغزی بشه، سمت راست بدنش ممکنه فلج بشه یا توی موردهای خفیف‌تر، این سمت چپ بدنشه که دچار ضعف میشه
نیمکره‌های مغز و وظایف
درسته که نیمکره‌های چپ و راست هم‌اندازه هستن و هر کدوم یه سمت بدون رو کنترل می‌کنن، ولی همه عملکردهاشون شبیه هم نیست.
مثلا جراحی مغز و اعصاب نشون داده تقریبا به همون میزان که توی یه جامعه افراد راست دست وجود دارند، ۹۲ درصد افراد روی کره زمین، نیمکره چپشون عالی رفتار می‌کنه. نیمکره‌ای که درک گفتار، صحبت کردن، ریاضیات و توانایی نوشتن بهش ارتباط داره و اونا رو کنترل می‌کنه.
اما از طرف دیگه، نیمکره راست، خلاقیت، توانایی درک فضایی و مهارت‌های هنری و موسیقی روکنترل می‌کنه.
اگه بخواهیم توی آناتومی مغز از این جزئی‌تر بشیم، لازمه بدونید که هر نیمکره مغز چهار تا بخش داره که بهشون میگن لوب اسم این لوب‌ها ایناس:. پیشانی،گیج‌گاهی، آهیانه و آخری هم پس سری.
نکته مهم در این بین اینه که بین لوب‌ها و نیمکره‌های مغزی ارتباطات خیلی پیچیده‌ای وجود داره که همین ارتباطات پیچیده باعث میشه هیچ کدوم از این بخش‌ها به تنهایی عملکرد مناسبی نداشته باشن!
نقش لوب‌های چهارگانه
اول بیایید درباره نقش لوب‌های چهارگانه مغز بیشتر بدونیم. تا ماجرا براتون کمی روشن‌تر بشه. لوب پیشانی توی شخصیت، رفتار، احساسات ،قدرت قضاوت، برنامه‌ریزی، توانایی استدلال و تفکر نقش داره
لوب پیشانی نیمکره چپ مغر هم یه بخشی به اسم بروکا داره که یکی از مراکز تکلم انسانه.
بروکا کارش اینه که عملکردهای حرکتی مربوط به تولید گفتار را کنترل کنه. مثلا اگه این بخش از مغز کسی آسیب ببینه،اون فرد متوجه زبان میشه، یعنی گفتار رو درک می‌کنه، ولی نمی‌تونه سلیس و روون صحبت کنه یا نمی‌توانه کلمات رو درست بیان کنه.
لوب بعدی که آهیانه باشه، تفسیر زبان و کلمات، حواسی مثل لامسه، درد، درک حرارت، تفسیر سیگنال‌های بینایی و شنوایی و همینطور درک فضایی بدن رو انجام میده.
مرکز حرکت یا موتور کورتکس هم توی این لوبه .
لوب پس سری هم بیشتر کار تفسیر بینایی شامل رنگ و نور و حرکت رو انجام میده.
لوب گیج‌گاهی هم توی حافظه و شنوایی نقش داره. ولی مهم‌ترین نقشش درک زبانه.
مرکز تکلم انسان که اسمش ورنیکه‌س، توی این لوبه. ورنیکه وظیفه پردازش و درک زبان را به عهده داره.
به طور مثال اگه به این قسمت از مغز کسی آسیبی وارد بشه، فرد نمی‌تونه کلمات رو درک کنه. اما با ریتم و دستور زبان درستی، یه سری جمله بی‌معنی رو پشت سر هم میگه
خب به نظر میاد که بهتره یه کم توی مغز عمیق‌تر بشیم، آماده هستید؟
اگه درباره ساختارهای عمقی مغز هم بخوایم صحبت کنیم، باید بگیم که غده هیپوفیز بین غده‌ها به عنوان غده ارباب شناخته میشه و کنترل بقیه غدد درون ریز بدن رو به عهده داره.
این غده هورمون‌هایی مثل رشد، محرک تیروئید، جنسی و پرولاکتین رو ترشح می‌کنه.
تالاموس یه غده دیگه توی مغزه که اطلاعات حواس پنج‌گانه به جز بویایی، واردش میشه و بعد این اطلاعات برای پردازش به قشر مغز فرستاده می‌شن. در اصل تقویت نشدن حس بویایی انسان توی تالاموس، یکی از دلایل اصلی ضعف این حس توی انسان نسبت به بقیه جاندارانه.
تالاموس
تالاموس وظیفه تطبیق تصاویر با عواطف انسان رو هم نیز به عهده داره و توی احساس درد، هوشیاری و حافظه نقش داره. هیپوتالاموس هم مرکز اصلی کنترل غیر ارادی بدن انسانه. کنترل دمای بدن، عادات غذایی، تشنگی، گرسنگی، رفتارهای جنسی و الگوهای خواب بر عهده این غده اس.
جالبه بدونید از نظر یک جراح مغز، اعصاب و ستون فقرات، بین غدد مغزی، کارکرد غده پینه‌آل یا صنوبری که به چشم سوم هم شهرت داره، هنوز مشخص نشده. ولی این غده هورمون‌های سروتونین و ملاتونین رو ترشح می‌کنه و با چرخه روزانه خواب و بیداری؛ ارتباط داره که باعث تنظیم ریتم‌های شبانه‌روزی بدن میشه. بعضیا اعتقاد دارن غده پینه‌آل همون چشم سوم یا مرکز آجاناست که به خرد و بینش درونی و خلاقیت یا بصیرت انسان ارتباط داره.
مخچه
جای مخچه توی بخش پایینی و عقب مغزه، که خودش دو تا نیمکره داره. مخچه به حفظ تعادل بدن و هماهنگی حرکات کمک می‌کنه. همینطور توی کنترل ترس، توجه، حرف زدن و پاسخ به لذت نقش داره.
ساقه مغز هم قسمت خیلی مهمی از مغزه که قسمت‌هایی مثل مغز میانی، پونز یا پل مغزی و بصل‌النخاع داره. ساقه مغز عملکردهای حیاتی بدن مثل نفس کشیدن، عملکرد قلب، حرکت‌های غیر ارادی عضلات، قورت دادن و بلع، حرکات چشم و دهان، گرسنگی و … رو کنترل می‌کنه.
ساقه مغز
ساقه مغز هم قسمت خیلی مهمی از مغزه که قسمت‌هایی مثل مغز میانی، پونز یا پل مغزی و بصل‌النخاع داره. ساقه مغز عملکردهای حیاتی بدن مثل نفس کشیدن، عملکرد قلب، حرکت‌های غیر ارادی عضلات، قورت دادن و بلع، حرکات چشم و دهان، گرسنگی و … رو کنترل می‌کنه.
بطن‌های مغزی
بطن‌های مغزی، حفره‌های تو خالی‌ای توی عمق مغز هستن که توی اونها مایع مغزی نخاعی قرار داره. این بطن‌ها با یه سری از سوراخ‌ها و منافذ با هم در ارتباطن. اما وقتی تو سیستم بطن‌ها انسداد ایجاد بشه، مثل بادکنک بزرگ می‌شن که این حالت همون بیماری هیدروسفالیه.
درباره سلولهای مغز هم جالبه بدونید که مغز از دو دسته اصلی سلول تشکیل شده، یکی نورون‌ها یا سلولهای عصبی و یکی هم سلولهای گیا.
نورون‌ها سه قسمت دارن، جسم سلولی، دندریت و آکسون.
نورون‌ها اطلاعات رو از راه سیگنال‌های الکتریکی و شیمیایی منتقل می‌کنن. دندریت در واقع بازوی نورونه که مثل آنتن‌هایی پیام‌های سلولهای عصبی دیگه رو دریافت می‌کنه و اون رو به جسم سلولی و هسته می‌فرسته. آنالیز این پیام‌های دریافتی توی جسم سلولی انجام میشه. آخر سر هم پیام به آکسون‌ها منتقل میشه
ته هر آکسون یه سری کیسه‌هایی هست که این توی کیسه‌ها انتقال دهنده‌های عصبی هستن. جالبه بدونید که این انتقال دهنده‌ها پر از اطلاعات الکتریکی و شیمیایی هستن. وقتی این کیسه‌ها باز بشن، وارد فضای سیناپسی که محل اتصال دو تا نورونه ،می‌شن. با این روش یه پیام از نورونی به نورونی دیگه منتقل میشه این فرآیند زیربنای همه عملکردهای مغز، مثل یادگیری، حافظه و شکل‌گیری افکاره.
اما می‌رسیم به سلولهای گیا. گیا یه کلمه یونانی به معنای چسبه. این دسته از سلول‌ها وظیفه تغذیه، محافظت و پشتیبانی سلولهای عصبی رو به عهده دارن . در واقع یه جورایی نقش تدارکات تیم رو بازی می‌کنن. تعداد این سلول‌ها هم خیلی زیاده که حدود ،۱۰۰ برابر سلولهای عصبی هستن و نکته مهم درباره این سلول‌ها اینه که شایع‌ترین تومورهای مغزی از این سلول‌ها نشات می‌گیرن.
خب توی این اپیزود با هم آناتومی مغز رو به شکلی خلاصه بررسی کردیم و درباره کارکردهای هر بخش هم مختصر صحبت کردیم. اما اگر با من باشید، توی اپیزودهای بعدی اطلاعات شگفت‌انگیزتری درباره رابطه بخش‌های مختلف مغز بهتون میدم.
از اینکه موج اعصاب رو انتخاب کردید، ازتون ممنونم.
