سلام به همراهان همیشگی موج اعصاب
من محسن القاسی متخصص مغز، اعصاب و ستون فقرات، توی این اپیزود درباره شگفتی‌های مغز انسان صحبت می‌کنم، با من همراه باشید.
مغز انسان موضوعی شگفت انگیز
مغز انسان همیشه یکی از موضوعات جالب و شگفت‌انگیز بوده که توی تاریخ آدم‌ها رو وادار به کارای عجیب کرده. ولی امروزه پیشرفت‌های تکنولوژیکی به کمک ما اومدن تا پرده از رازهای مغز، یعنی مرکز فرماندهی کل بدن برداریم. آیا دوست دارید درباره این عجایب بیشتر بدونید؟
تغییر اندازه مغز از گذشته تا الان
مغز انسان که حدود یک و نیم کیلوگرمه، بافتی شبیه خمیردندون داره که تقریبا80 درصد فضای جمجمه رو گرفته. بقیه حجم جمجمه هم با خون و مایع نخاعی پر شده.
جالبه بدونید که از 5 هزار سال پیش تا الان مغز حدود۱۵۰ سانتی متر مکعب کوچیک‌تر شده که معادل یه توپ تنیسه. یه سری از دانشمندا معتقدن این کاهش حجم، افزایش کارایی مغز رو در پی داشته، اما هنوز علت دقیق این ماجرا مشخص نشده. بعضی از اونا میگن چون بدن و سیستم عصبی مدام در حال کوچک شدنه، مغز هم برای متناسب بودن با بقیه بدن از حجم خودش کم میکنه. یه سری دیگه هم عادات و سبک زندگی ما رو دلیل این اتفاق میدونن.
بخش های تسکین دهنده مغز
75درصد مغز از آبه و تا 12 درصدش چربی . بقیه‌ش هم از پروتئین، هیدروکربن و نمکه. اما نقش آب از همه مهم‌تره. مثلا اگه مغز فقط ۲ درصد از آب خودش رو از دست بده، عملکرد شناختی، حافظه و قدرت تمرکزمون کم میشه.
اما درباره رگای مغز باید بگم که اگه تمام رگ‌های خونی مغز رو کنار هم قرار بدید، می‌تونید اونا رو 4 بار دور کره زمین بپیچونید یا اینکه کره ماه رو می‌تونید با رگای مغز دو نفر به زمین وصل کنید. چون 160هزار کیلومتر رگ‌خونی توی مغزتون وجود داره.
مغز، انرژی‌خوارترین بخش بدن
مغز رو شاید بشه انرژی‌خوارترین بخش بدن هم معرفی کرد. چون با اینکه تنها ۲ درصد وزن بدن رو داره، حدود ۲۰ درصد از اکسیژن و ۲۵ درصد از گلوکز خون رو مصرف میکنه. و اگه بیش از ۵ دقیقه به مغزتون اکسیژن نرسه ممکنه بهش آسیب دائمی وارد بشه.
مغز گرچه انرژی زیادی مصرف میکنه، بین 10 تا 23 وات برق هم تولید میکنه که برای روشنایی دو تا لامپ کم مصرف کافیه. بخش عمده‌ای از این برق برای ارتباط عصبی با بقیه اعضای بدن استفاده میشه.
از طرفی هر سلول مغز انسان میتونه اطلاعات زیادی رو توی خودش ذخیره کنه، بعضی معتقدن هر سلول 5 برابر یه دائره‌المعارف بریتانیکا اطلاعات توی خودش میتونه نگه داره، بعضی از دانشمندا هم ظرفیت مغز انسان رو چیزی معادل 3 تا1000 ترابایت تخمین زدن!
اگه بخوایم یه مقایسه‌ای بکنیم مثلا آرشیو ملی انگلستان که اطلاعات 900 سال رو نگه‌داری میکنه، فقط 70 ترابایت حجم داره!
جالبه بدونید غذایی که می‌خورید روی عملکرد مغز و هوش شما هم اثر می‌ذاره. طبق تحقیقات، اگه غذایی بخورید که مواد نگهدارنده یا طعم‌دهنده مصنوعی نداشته باشه، توی تست IQ امتیاز بهتری به دست میارید.
انعطاف پذیری مغز
مغز از اون چیزی که تصور می‌کنید انعطاف‌پذیر‌تره و به مرور زمان تغییر میکنه. مثلا اگه همین الان به موضوع جدیدی فکر کنید، توی مغز شما به همون میزان اتصال عصبی جدید ایجاد میشه. و چون شما همیشه در حال فکر کردنید با تغییر افکارتون می‌تونید به طور کل، سیم‌کشی عصبی مغزتون رو تغییر بدید. چون یه فرد معمولی روزانه 70 هزار فکر از سرش میگذره.
یه نکته عجیب دیگه درباره اینه که مغز نمی‌تونه درد رو توی خودش حس کنه و فقط میتونه درد بخش‌های دیگه بدن رو دریافت کنه. به خاطر همین ما جراحای مغز و اعصاب برای انجام عملای مغز از ماده بیهوشی استفاده نمی‌کنیم. اما توی جمجمه، مثل بقیه اعضای بدن گیرنده درد وجود داره.
با این حال ما برای کوچکترین کارایی که انجام میدیم باید دائما از بخشای مختلف مغزمون استفاده کنیم.
بلوغ مغز
مغز انسان نمی‌تونه تا قبل از ۲۵ سالگی به بلوغ کامل برسه و آدما توی دهه ۲۰ زندگیشون فقط از بخش آمیگدال استفاده می‌کنن. جاییکه مدیریت احساسات انسان رو به عهده داره. با این حال بعد از ۲۵ سالگی ما از قشر پیش‌پیشانی استفاده می‌کنیم که مسئولیت تصمیمات عقلانی و قضاوت‌ها رو به عهده داره. دانشمندا معتقدن مهم‌ترین ارتباطات بین این دو تا بخش تا اواسط دهه ۲۰ به تکامل نمی‌رسه. از اون طرف هم مغزتون فقط تا سن ۵۰ سالگی رشد میکنه.
خب حالا وقتش رسیده به کسایی که سرخود رژیم غذایی می‌گیرن، هشدارهایی رو بدم. چون یه موضوع عجیب درباره مغز اینه که اگه بهش غذا نرسه، خودش رو می‌خوره. دانشمندا کشف کرده‌ن کساییه به اندازه کافی غذا نمی‌خورن و گرسنگی شدید می‌کشن، ممکنه به نوعی بیماری به اسم «خودخواری یا اتوفاژی ناشی از گرسنگی» توی مغز مبتلا بشن. توی این شرایط، سلولای مغز برای تامین اسید‌های چرب مورد نیازشون خودشون رو می‌خورن. وقتی این اتفاق بیفته، مغز شروع به لرزیدن میکنه و سیگنال‌های افزایش اشتها و میل شدید به خوردن رو مخابره میکنه.
حالا می‌خوام یه کشف اجتماعی جالب درباره مغز رو بهتون بگم. و اون اینه که راننده‌های تاکسی سیستم مغزی متفاوتی نسبت به بقیه دارن. محققای دانشگاه کالج لندن به این نتیجه رسیده‌ن که حافظه و دانش راننده‌های تاکسی رو با هیچ اپلیکیشنی نمیشه جایگزین کرد. اونا فهمیدن این راننده‌ها هیپوکمپ بزرگ‌تری دارن. هیپوکمپوس مرکز یادگیری و حافظه توی مغزه. دلیلش هم اینه که اونا مدام در حال یادگیری مسیر‌ای مختلف توی خیابون‌ها و کوچه‌های پیچ‌درپیچ هستن که باعث شده روی رشد این بخش از مغزشون اثر بذاره.
باور غلط درباره مغز
یک باور غلط میگه انسان فقط از ۱۰ درصد مغزش میتونه استفاده کنه. اما اصلا این طور نیست. انسان میتونه از همه توان مغزش استفاده کنه. باید بدونید که حتی وقتی خوابیدید هم مغزتون در حال کار و فعالیته. دانشمندا مدت‌هاست که مشغول تحقیق در مورد رازهای خوابن. اما هنوز خیلی از این رمز و رازها، حل نشده.
یه شگفتی دیگه درباره مغز مربوط به موسیقیه! دانشمندا به این نتیجه رسیده‌ان که امواج مغزی نوازنده‌های گروه‌های موسیقی موقع نواختن ساز با هم هماهنگ میشن. حتی وقتی نوازنده‌ها بخشای مختلفی از آهنگ رو می‌زنن، این هماهنگی ادامه داره که نشون می‌ده مغز انسان توی درک و پیش‌بینی محیط اطراف خیلی بهتر از چیزی که تصور می‌کنیم توانایی داره
مغز انسان حتا میتونه با روشای جالبی تغییر کاربری بده. مثلا دانشمندا متوجه شدن بخشی از مغز که مسئول بیناییه میتونه اطلاعات شنیداری رو پردازش کنه. به این معنی که افراد نابینا می‌تونن صدا‌ها رو توی بخشی از مغز که افراد اطلاعات بصری رو باهاش دریافت می‌کنن، «مشاهده کنن».
و یه نکته دیگه درباره مغز اینه که مثل اثر انگشت برای هر کسی منحصر به فرده. با استفاده از نوعی اسکن مغزی، دانشمندا می‌تونن با نگاه به مغز هر فرد، آدمای مختلف رو از هم تشخیص بدن. در آینده، از این اطلاعات میشه برای درمان عصب‌شناسی مخصوص هر فرد استفاده کرد.
اما آخرین موضوعی که می‌خوام بهتون بگم اینه که یه زمانی دانشمندان فکر می‌کردن با پشت سر گذاشتن جوونی، توانایی شکل‌گیری اتصالات نورونی جدید توی انسان متوقف میشه. دیدگاهی که مردود اعلام شد و اونا فهمیدن مغز توی شرایط مختلف توانایی تشکیل نورون‌های جدید رو داره و میتونه توی بزرگسالی هم اتصالات جدید نورونی بسازه.
امیدوارم از این اپیزود خوشتون اومده باشه و با اطلاعاتی که به دست آوردید، بتونید رفتار بهتری با مغزتون داشته باشید.
